TARIHE YOLCULUK - 5
DANISMENDLER

Dogruya varirdi yollari
Kalem tutardi elleri
Bulbule benzer dileri
Danismend yigitler yatar

Ulu-kici aglamislar
Server yigitler komuslar
Basucunda yay bozmuslar
Kirilmis oklar yatar

Atlarinin izi tozlu
Onleri tabil-bazulu
Ele gune hukmu yazili
Su muhtesem beyler yatar

Yunus Emre

Balkanlara surulen bu Anadolu dini mensuplarinin Bosna, Almanya, Fransa'ya kadar olan yolculuklarini ve Oksidanya'daki acikli sonlarini gorduk.

Anadolu'da kalanlara ne oldu? Simdi ona bakalim.

Divrigi depremi ve kiyimindan sonra bu din sahiplerinin buyuk kismi yuksek bolgelere siginmisti. Sehirlerde kalanlar ise gizlilik icindeydiler. Bizans da bu arada zayiflamisti. Askerler garnizonlarindan zorunlu olmadikca cikmiyorlardi.

Onuncu yuzyildan itibaren Turkler dalga dalga Anadolu'ya akmaya basladilar. Orta Asya'nin istikrarsiz yapisindan koparak yollara dusmusler, kendilerine guvenli ve verimli yasam alanlari ariyorlardi. Onceleri asiret duzenindeki topluluklar olarak geldiler verimli yerler bulup yerlestiler. 1050 lerden itibaren de sehirlere ganimet amacli vur-kac akinlarina basladilar. 1071 yilinda da, Alparslan yonetimindeki Selcuklu ordusu Malazgirt Ovasi'nda Bizans ordusu ile karsi karsiya geldiginde, bu Anadolu dini mensuplari Turklerin yaninda yer aldilar. Bizans ordusundaki Turkler de Alparslan'in tarafina gecti.

Bu savastan sonra, Anadolu dini mensuplarinin yogun olarak yasadigi Amasya, Merzifon, Niksar, Tokat, Sivas, Divrigi ve Malatya bolgelerinde 1071 - 1178 yillari arasinda yuz yili askin bir sure ile Danismendli Devleti hukum surdu.

- Sayfa 23 -

Bu devletin kurucusu, Danismend Gazi'dir. Amin Maalouf, bu kisiyi soyle anlatiyor:

"Ozellikle Dogu'da, Anadolu yaylasinin perisan yuksekliklerinde, bu belirsiz donemlerde, Danismend adinda garip bir kisi yasamaktadir. "Mursit" denilen bu kisinin gecmisi karanlik ve maceralidir. Cogu okumasi yazmasi olmayan diger Turk beylerinin tersine, cok cesitli alanlarda egitim almistir. Kisa bir sure sonra "Danismendname" olarak adlandirilan unlu destanin kahramani haline gelecektir"
(Amin Maalouf, Araplarin Gozuyle Hacli Seferleri, Telos Y. S.29)

Sadece Danismend Gazi'nin degil, diger emirlikleri kuranlarin da soyagaclari belirsizdir. Selcukname yazari unlu tarihci İbni Bibi o donemin tarihini yazarken, bilgilerin anlasilmaz hale getirilmis oldugunu soyler:

"Emir Mengucek, Emir Artuk ve Emir Danismend gibi buyuk emirler hakkinda kesin bilgim yoktu. Onlar hakkinda yazilmis olan tarih kitaplarinin anlasilmasi cok zor oldugu icin, faydalanma imkani bulamadim. Ustelik eski zamanlardan gelen sozlu rivayetler celiskili ve tutarsizdi."
(Necdet Sakaoglu, Turk Anadolu'da Mengucekogullari, YKY, s. 43)

İste, Buyuk Emirler Donemi olarak adlandirilan bu donem, eski Anadolu dini mensuplarinin ortadan yok olduklari donemdi. Turkler adam kesmediklerine gore, bu insanlarin Turkler icinde erimis olduklarini farz etmekten baska bir izah yolu bulamiyorum.

Battal Gazi Destani'nda, Battal Gazi'nin soyagaci Danismendlilere baglanir. Danismendliler, Battal Gazi'nin ardili ve mirascisi olarak anilirlar.

Danismendname'de rivayet edilir ki, Danismend Gazi, ruyasinda buyuk atasi Battal Gazi'yi gormus, Battal Gazi ona basta Malatya olmak uzere bu bolgeyi Hiristiyan isgalinden kurtarma gorevi vermistir.

Danismend Gazi tarafindan fethedilen Sebinkarahisar, Sivas, Malatya, Amasya, Merzifon, Niksar, Tokat, Divrigi gibi yerler, bu eski Anadolu dini sahiplerinin yogunlukta olduklari yerlerdir.

Danismendli Devleti kisa zamanda Anadolu'nun buyuk guclerinden biri haline geldi. Diger guc, İznik baskentli Anadolu Selcuklu Devleti idi. Danismend Gazi 1097 yilinda Malatya'yi kusatinca, onun asiri kuvvetlenmesinden endise eden Selcuklu Sultani İ. Kilicarslan, Malatya uzerine yurudu. İki ordu karsi karsiya geldigi sirada, Selcuklu baskenti İznik'in Hacli Ordusu tarafindan kusatildigi haberi geldi. Kilicarslan, Danismend Gazi ile ateskes anlasmasi yaparak İznik'e dondu ise de, Haclilarin İznik'i almasina engel olamadi.

Kilicarslan, Danismend Gazi'den yardim istedi. İki ordu birleserek 1097 yili ortalarinda Eskisehir yakinlarinda Hacli Ordusu'na saldirdilar.

- Sayfa 24 -

İlk gun agir kayip veren Hacli Ordusu, ikinci gun toparlandi. Kilicarslan geri cekildi. Danismend Gazi ise vur-kac taktigi ile savasa devam etti, Antakya yolunda haclilara agir kayip verdirdi.

Danismend Gazi, 1098, 1099, 1100 yillarinda Malatya'yi her yil yeniden kusatti. 1101 yili kusatmasi sirasinda, Malatya'ya yardima gelen Antakya Prensi Bohemond komutasindaki Hacli Ordusu'nu pusuya dusurup imha etti. Bu imhada her ikisi de Ermeni Piskoposu olan Antakya ve Maras Piskoposlari da olduler. Bohemond ve Risar esir dustuler.

Ertesi yil, Norman ve Lombardlardan olusan uc yuz bin kisilik Hacli Ordusu, esirleri kurtarmak icin Niksar'a yurudu. Yol boyunca Kilicarslan ile birlikte Haclilari yipratan Danismend Gazi, Amasya onlerinde onlarin tamamina yakinini imha etti. Sadece sovalyeler atlari sayesinde kacip kurtulabildiler.

1102 yilinda Danismend Gazi Malatya'yi almayi basardi. Boylece, eski Anadolu dini mensuplarinin yasadigi son yer de Hiristiyanlardan alinmis oldu.

Danismendname'de, Danismend Gazi'nin Sivas ilinde Battal Gazi'nin yikik kalesini alip imar ettigi anlatilir ki, burasi Divrigi Kalesi'dir.

Danismend Gazi 1105 yilinda oldu. Urfali Matteos diyor ki:
"O, iyi bir adam, memleketi imar edici ve Hiristiyanlara karsi cok merhametli bir zatti. Onun tabiiyetinde bulunan Hiristiyanlar, Onun olumu icin buyuk matem tuttular."
(Urfali Matteos Vekayinamesi, TTK , s. 225)

Urfali Matteos gibi bir uzak gozlemcinin, disaridan Hiristiyan gozuken bu Anadolu dini mensuplarini Hiristiyanlardan ayird etmesi mumkun olmasa gerek. Matem tutanlarin bunlar olmasi cok mumkundur.

Danismend Gazi'nin sikkeleri diger Anadolu Turk beyliklerinde oldugu gibi Arap alfabesi ile degil, yerli halkin kullandigi Latin alfabesi ile basilmisti. Bu sikkelerde İslam motiflerine de rastlanmiyor.

Danismend Gazi'nin cesedi, Hiristiyan ve Musluman adetlerinde yer almayan bir usulde, mumyalanarak Niksar'daki turbesine konmustu. Turbede bir kitabe bulunmamaktadir. Buradan da anliyoruz ki, bu din mensuplari henuz bugun gordugumuz İslami tarzda Turkmen adetlerini kabul etmemislerdi. Gecis donemi devam etmekteydi. Kitabe de baglantinin izlerini yok etmek icin ortadan kaldirilmis olabilir.

Danismend Gazi'nin olumunden birkac ay sonra İ. Kilicarslan, henuz matemde olan Malatya'yi kusatti, siddetli bir muharebeden sonra anlasma yolu ile kaleyi aldi ve kimseye zarar vermedi.

- Sayfa 25 -

Yerine gecen oglu Emir Gazi, Malatya'yi Selcuklulardan geri aldi.

Emir Gazi, Selcuklulari, Bizanslilari ve Haclilari sayisiz kereler maglup etti. Malatya'dan Sakarya'ya kadar uzanan bolgede hakimiyet kurdu. Abbasi Halifesi de Emir gazi'ye nisanlar gondererek onun Anadolu'daki hakim guc oldugunu kabul etti.

Bizans tarihcisi Georg Ostrogorski, Emir Gazi donemi hakkinda soyle diyor:
"Bu siralarda Anadolu'daki bas dusmanimiz ic karisikliklar yuzunden zayiflamis olan Konya Selcuklu Sultanligi degil, Malatya'daki Danismend Emirligi idi."
(Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Turk Tarih Kurumu Y. , s. 350)

Emir Gazi, 1134 yilinda oldu, Kayseri Pazaroren'de kendi adi ile anilan koyde gomuldu. Turbenin kitabesi yoktur.

Onun yerine gecen Melik Muhammed, Hacli ve Bizanslilarin saldirilarini puskurttu. 1143 yilinda oldu. Kayseri Melik Gazi Medresesi'ndeki turbesinde kitabe yoktur.

Selcuklular, bu tarihten sonra uce bolunen Danismendlilerin Kayseri kolunu 1173 de, Sivas kolunu 1175 de ve Malatya kolunu 1178 de ortadan kaldirdilar.

Danismendli Devleti'nin yikilmasindan yuz kusur sene sonra Yunus Emre'nin soyledigi nefesler, onlara olan sayginin cok sonralari da devam ettigini gosterir.

Seyh-i Danismend-i Veli,
Cumlesi birdir, er yolu
Yunus dervisler kulu
Tapduk gibi serveri var

Seyh-i Danismend-i faki,
Gonul yapan bulur Hakk'i
Sen bir gonul yiktin ise
Gerekse var yuz yil oku

Yunus Emre

Ancak, Danismendlilerin kimlikleri hakkinda gecmisin ve gunumuzun tarihcileri bir sey soyleyemedigi gibi, bu konuyu aydinlatacak her turlu kanit tahrip edilmistir.

İslam Ansiklopedisi Danismendliler maddesi diyor ki:
"Anadolu'nun muhim bir kismina bir asra yakin bir zaman hakim olan Danismendlilerin, oralarda pek cok cami, medrese ve diger hayrat vucuda getirmis olmalari lazim gelir. Fakat, simdiye kadar yapilan butun tetkiklerde bunlara ait kitabe bulunamamistir."
(İslam Ansiklopedisi, İİİ. Cilt, s. 476)

- Sayfa 26 -

Demek ki Danismendliler, bir asirdan fazla sure icinde bir tane bile cami ve medrese yapmamislardir. Turbelerinde ise kitabe yoktur. Musluman oldugu soylenen boyle buyuk ve guclu bir devletin bir tane bile cami yaptirmamis olmasi ne anlama gelmektedir?

Cunku Danismendler, Haci Bektas-i Veli'nin "suyun basi" olarak adlandirdigi Battal Gazi'nin devamidir, Pir Sultan - Battal Gazi - Danismend - Babalilar - Haci Bektas bir zincir meydana getiriyor. Alevi nefesleri bunu dogruluyor.

Kitabelerin sokulmesinin bile yeterli olmayacagini dusunen cevreler, turbelerdeki mumyalarin da gecmisi aydinlatmada katki saglayabilecegi korkusuyla, 1987 yilinda Kayseri Pinarbasi'nda Melik Gazi Turbesi'nde, Melik Gazi ve 3 Danismendli yoneticisinin mumyalarini atese verdi. Yanginda kismen yanan mumyalar, korku salmaya devam etmis olacak ki, 1996 yilinda Vakiflar Bolge Mudurlugu'nun talebi uzerine:
"İslamiyet doneminde mumya yoktu. Bunlarin hepsi uydurma..."
gerekcesiyle, Kayseri İl Muftulugu gozetiminde, curuyup yok olmalari icin topraga gomuldu.
(www.radikal.com.tr Arda Uskan, makale 12.06.2000)

Danismendliler, yikildiktan sonra da surekli "fesat kaynagi" sayildilar. Oradan oraya zorunlu goce ve iskana tabi tutularak parcalara bolunduler. Bugun Anadolu'da ve Balkanlar'da Danismendli, Danismend, Danisman, Tanisman adlarini tasiyan yerlesim yerleri vardir. Tirebolu, Hasankale, Adana, Bilecik, Soma, Eskisehir, Bolayir, Lapseki bunlardan bazilaridir.

Gunumuzde bu soyun ulularina ait turbeler koylulerce korunmaya calisilmaktadir.